મારે મંદિરીયે

હિમાચલ પ્રદેશમાં હજારોની સંખ્યામાં મંદિરો આવેલા છે અને આ બધા મંદિરો સાથે કંઈક ને કંઈક અનોખી કથા જોડાયેલી છે, જે આ મંદિરોને ખાસ બનાવે છે. આ પ્રકારે હિમાચલના ચૌરાસી મંદિર પોતાની રોચક કથા અને ઇતિહાસ માટે પ્રસિદ્ધ છે. મંદિરને લઈને એવી પણ માન્યતા છે કે આ મંદિરમાં 4 અલગ અલગ ધાતુના અદૃશ્ય દરવાજા પણ આવેલા છે. આ ચારેય દરવાજા સોના, ચાંદી, તાંબા અને લોખંડથી બનેલા છે.

Abu Dhabi Hindu Temple : 14 ફેબ્રુઆરીના રોજ PM નરેન્દ્ર મોદીએ UAEની રાજધાની અબુ ધાબીમાં પ્રથમ હિન્દુ મંદિરનું ઉદ્ઘાટન કર્યું હતું. BAPS સંસ્થાએ આ મંદિરનું નિર્માણ કર્યું છે. પીએમ મોદીએ આ વિશાળ મંદિરના ઉદ્ઘાટન બાદ UAEના રાષ્ટ્રપતિ મોહમ્મદ બિન જાયદ અલ નાહયાનનો આભાર માન્યો હતો. આ મંદિર 27 એકર જમીનમાં બનેલું છે. તેમાંથી 13.5 એકર જમીન મંદિર માટે છે. 13.5 એકરનો વિસ્તાર પાર્કિંગ માટે છે, જેમાં 14,000 કાર અને 50 બસો પાર્ક કરી શકાય છે.

અયોધ્યા સ્થિત શ્રી રામજન્મભૂમિને બોમ્બથી ઉડાવી દેવાની ધમકી આપનાર દંપતીની અયોધ્યા પોલીસે ધરપકડ કરી છે. પોલીસના જણાવ્યા અનુસાર પ્રેમિકાના ભાઈને ફસાવવાના ઈરાદે આરોપીઓએ રામજન્મભૂમિને ઉડાવી દેવાની ધમકી આપી હતી. ઓનલાઈન કોલિંગ દ્વારા 2 ફેબ્રુઆરીએ અયોધ્યા નિવાસી મનોજ કુમારના ફોન પર ધમકીઓ આપવામાં આવી હતી. કોલ ટ્રેસ દ્વારા પોલીસે ધમકી આપનાર દંપતિની ધરપકડ કરી હતી.

આ લેખશ્રેણીનો આગલો લેખ 64 યોગીની મંદિર વિશે હતો, જે વિસ્તાર-‘મિતાવળી’થી થોડા જ અંતરે બટેશ્વર મંદિર છે, જે વિશે આ લેખમાં વાત કરવાની છે. તેનાથી થોડે અંતરે ‘બડાવલી’ આવેલ છે. આ ત્રણેય જગ્યાને જે-તે સમયે ‘Golden triangle’ કહેવાતું. આ ત્રિકોણ પ્રદેશનું ત્યારે આધ્યાત્મક અને શૈક્ષણિક મહત્વ ઘણું હતું. આજે આપણે આ ત્રિકોણના એક ખૂણા સમાન ‘બટેશ્વર’ની વાત કરીશું.

બટેશ્વર મંદિરમાં ધાર્મિક,રાજનૈતિક,આધ્યાત્મ,સંઘર્ષ અને સર્વધર્મસમભાવ જેવા બધા જ તત્વો આવી જાય છે. જો કે બટેશ્વર કોઈ એક મંદિર નથી, પરંતુ 200 મંદિરોની એક શૃંખલા છે. એક સાથે એક જ જગ્યાએ 200 મંદિરો ભારતમાં બીજે ક્યાંય નથી. આજથી 1300 વર્ષ પહેલા ‘ગુર્જજર પરિહાર વંશ’ દ્વારા પ્રથમ મંદિર બનાવવામાં આવ્યું હતું. પરંતુ બાકીના મંદિરો બનાવવા માટે તેમની અગામી પેઢીઓ દ્વારા સતત 300 વર્ષ સુધી તેનું બાંધકામ ચાલુ રાખવામા આવ્યું ત્યારે જઈને આ 200 મંદિરોની શૃંખલા તૈયાર થઈ. ગુર્જજર પરિહાર વંશનું શાસન હતું એ પણ ભારતીય ઇતિહાસનું મોટું રાજ્ય હતું. તેમનું શાસન ગુજરાતથી લઈને બંગાળ સુધી પ્રસર્યું હતું. તેઓ પોતાને સૂર્યવંશી ગણાવતા અને લક્ષ્મણજીના વંશ ગણાવતા. કુતૂહલની વાત એ છે કે તે આખો વંશ ધર્મ અને કળા પ્રત્યે કેટલો સમર્પિત હશે કે તેઓ મંદિર નિર્માણ માટે સતત 300 વર્ષો સુધી લાગેલા રહ્યા.

વિશ્વમાં કોઈ પણ જ્ગ્યાએ ભારતીય રાજનીતિની વાત થતી હોય ત્યારે પ્રતિકાત્મક રીતે મોટા ભાગે ભારતીય સંસદ ભવન જ બતાવવામાં આવે છે. પરંતુ આજે એવા સ્થળ વિષે વાત કરવી છે, જે ભારતીય સંસદભવન માટેની ‘પ્રેરણામૂર્તિ’ ગણાય છે. એવું કહેવાય છે કે ભારતીય સંસદ ભવનની ડિઝાઈન આ મંદિર પર આધારિત છે. આજે વાત કરીશું મધ્યપ્રદેશના મુરૈના જિલ્લામાં મિતાવલી  ખાતે આવેલું “ચોસઠ યોગિની મંદિર” આ મંદિર જમીનથી 300 ફૂટ ઉપર એક ટેકરી પર આવેલું છે. એમ તો આ મંદિર ક્યારે બંધાયું તે કહી શકાય તેમ નથી પરતું ઘણા લોકોનું કહેવું છે કે આ મંદિર નવમી સદીમાં બનેલું હોવું જોઈએ. એવું પણ કહેવાય છે કે આ વિસ્તાર વિદ્યા અને સાધના માટે પૂરા વિશ્વમાં પ્રચલિત હતો. પરંતુ કોઈ ચોક્કસ પુરાવા ન હોવાથી નવમી સદીવાળી વાત માનવી મુશ્કેલ છે. પરંતુ આર્કિયોલોજિકલ સર્વે ઓફ ઇન્ડિયા - ASIના કહેવા પ્રમાણે ચોસઠ યોગિની મંદિર ભલે ગમે એ સદીમાં બન્યું હોય, પરંતુ આ મદિરનું સમારકામ ઇ.સ. 1323માં રાજા દેવપાલજીએ  કરાવ્યુ હતું, એ વાત પાક્કી છે.

જેમ જેમ ‘મારે મંદિરીયે’ સિરીઝ આગળ વધતી જાય છે તેમ તેમ આપણા પૂર્વજો વિશેનો અહોભાવ વધતો જાય છે. એ સમયે મંદિરો-સ્થાપત્યોના બાંધકામમાં એમણે જે કૌશલ્ય દાખવ્યું, એનું ૫% કૌશલ્ય પણ આજે જોવા નથી મળતું! આટઆટલી ટેકનોલોજીકલ પ્રગતિ થઇ હોવા છતાં આજની તારીખે આપણે એવા સ્થાપત્યો બનાવવાનું સ્વપ્નેય નથી વિચારી શકતા, કે જે આપણા પૂર્વજો હજારો વર્ષો પહેલા તદ્દન ટાંચા સાધનો વડે બનાવી ગયા છે. આજે એવા જ કેટલાક સ્થાપત્યો વિષે વાત આગળ વધારીએ.

વાત છે દક્ષિણનું વારાણસી કહેવાય તેવા હસન જીલ્લાની. આ પ્રદેશ મૂળે પ્રખ્યાત ‘હોયસલ’ રાજ્યનો જ એક ભાગ હતો. હોયસલ નામ નવું લાગે છે ને?! એનું કારણ એ છે કે આપણે ભારતનો ખરેખર ભણવા જેવો ઇતિહાસ અને સાંસ્કૃતિક વારસો ભાગ્યે જ થોડો ઘણો સમજ્યા છીએ.

સાલ નામના એક યુવાન શિષ્યને કારણે એ રાજ્યનું નામ ‘હોયસાલ’ પડ્યું. એક વાર સાલ પોતાના ગુરૂજી સુદત્ત સાથે જંગલ વચ્ચેથી પસાર થતો હતો. પહેલા મોટા ભાગના લોકો પગપાળા જ મુસાફરી કરતા. આવી મુસાફરી દરમિયાન વન-વગડા અને જંગલોમાંથી પસાર થવું પડતું. ક્યારેક વાઘ-સિંહ જેવા રાણી પશુઓનો પણ સામનો થઇ જતો. સાલ અને એના ગુરુ સુદત્તને પણ જંગલમાં ખૂંખાર સિંહનો ભેટો થઇ ગયો. આ જોખમી પરિસ્થિતિમાં ગુરુએ સાલને પાનો ચડાવતા કહ્યું, ‘હોયસાલ’. આ કન્નડ શબ્દનો અર્થ થાય, “હે સાલ, આ સિંહ પર હુમલો કર (અને એનો વધ કર)”  ગુરુનો આદેશ થતા જ સાલ તીક્ષ્ણ ચપ્પુ લઈને સિંહ ઉપર તૂટી પડ્યો અને એનો વધ કર્યો. આ ઘટના બાદ સાલની બહાદુરીની વાત ચારેય દિશામાં પ્રસરી. આગળ જતા જયારે સાલ રાજા બન્યો ત્યારે આ ઘટના ઉપરથી એના રાજ્યને ‘હોયસલ’ નામ આપવામાં આવ્યું.

આજે મંદિરોની એવી શૃંખલાની વાત કરીએ, જે ઐતિહાસિક પણ છે, સુંદર પણ છે, કળાકારીગરીનો ઉત્તમ નમુનો પણ છે... અને આ બધાની સાથે જ એ એક એવા મહાન સામ્રાજ્યની વાત કરે છે, જેને સ્વતંત્ર ભારતના કહેવાતા ઈતિહાસકારોએ વિસારે પાડી દીધું છે. જે શહેરમાં આ મંદિરો આવેલા છે, એ એક જમાનામાં વિશ્વના સૌથી સમૃદ્ધ ગણાતા નગરો પૈકીનું એક હતું. અને આ શહેર એટલે કર્ણાટકમાં આવેલું હમ્પી.

આપણને મોગલોનો ઇતિહાસ તો ગોખાવી ગોખાવીને ભણાવવામાં આવ્યો. પણ આજે બહુ થોડા લોકોને ખબર છે કે દિલ્હીમાં મોગલોનું હતું, એવું જ શક્તિશાળી સામ્રાજ્ય દક્ષિણ ભારતમાં રાજા કૃષ્ણદેવરાયનું હતું, જે વિજયનગર રાજ્ય તરીકે ઓળખાતું. શાસક તરીકે કૃષ્ણદેવ રાય અદભૂત હતા. અનેક યુધ્ધોમાં વિજય મેળવનાર અને બીજાપુરના બની બેઠેલા સુલતાનને યુધ્ધમાં ધૂળ ચટાડનાર કૃષ્ણદેવરાયના સાહસને સમકાલીન રાજા બાબર પણ વખાણતો! એવું કહેવાય છે કે તેમના સાશન દરમિયાન વિજયનગર રાજ્ય સત્તા, સમૃદ્ધિ અને કળાવારસા બાબતે ટોચ પર હતું. આ વિજયનગર સામ્રાજ્યની રાજધાની એટલે ‘હમ્પી’.

આપણને ભલે આપણો આ યશસ્વી ઇતિહાસ બહુ ભણાવવામાં નથી આવ્યો, પણ વિદેશીઓએ પૂરી ગંભીરતાથી વિજયનગર અને હમ્પીના વારસાની નોંધ લીધી છે. UNESCOએ હમ્પીને ‘હેરિટેજ સાઈટ’નો દરજ્જો આપ્યો છે. ઉપરાંત ઈ.સ.૨૦૧૯માં ન્યૂયોર્ક ટાઈમ્સ (New York Times) અખબારે  ‘52 places to go in 2019’ નામે પ્રવાસન સ્થળોની યાદી બહાર પાડેલી, એમાં હમ્પી બીજા નંબર પર હતું! વાર્ષિક ૧૫,૦૦,૦૦૦ લોકો હમ્પીની મુલાકાત લે છે. જેમાં વિદેશીઓ મોટા પ્રમાણમાં હોય છે.