માત્ર ફેફસાં જ નહીં, પ્રદૂષણ શરીરના આ અંગોને પણ બગાડે છે, આ રીતે બને છે મૃત્યુનું કારણ.

વધતું પ્રદૂષણ એક સાથે શરીરના અનેક અંગોને નુકસાન પહોંચાડતું રહે છે. આ પણ મોતનું કારણ બની રહ્યું છે. વાયુ પ્રદૂષણ શરીર પર કેવી અસર કરે છે અને તેને કેવી રીતે અટકાવી શકાય. આવા ઘણા પ્રશ્નોના જવાબો જાણવા માટે, વૈશ્વિક વાયુ પ્રદૂષણ અને વૈશ્વિક સ્વાસ્થ્ય પર વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થા (WHO)ના ટેકનિકલ સલાહકાર જૂથના સભ્ય ડૉ. જીસી ખિલનાની સાથે વાત કરી છે.તમે તમારી આસપાસ જોતા જ હશો કે લોકોને ખાંસી થઈ રહી છે, આંખોમાં બળતરા થઈ રહી છે અને કેટલાક લોકોને શ્વાસ લેવામાં પણ તકલીફ થઈ રહી છે. આ બધું વધી રહેલા પ્રદૂષણને કારણે થઈ રહ્યું છે. દર વર્ષે વાયુ પ્રદૂષણ દેશ માટે એક મોટી સ્વાસ્થ્ય સમસ્યા બની રહ્યું છે. શિયાળાની શરૂઆત સાથે, દેશના ઘણા વિસ્તારોમાં AQI ગંભીર શ્રેણીમાં પહોંચી જાય છે. વાયુ પ્રદૂષણના કારણે શ્વાસ સંબંધી રોગો થઈ રહ્યા છે. જે લોકોની પહેલાથી જ આવી બીમારીઓ છે તેમની સમસ્યાઓ વધી રહી છે. પ્રદૂષણને કારણે સ્વાસ્થ્ય એટલું બગડી રહ્યું છે કે તે મૃત્યુનું કારણ બની રહ્યું છે, જો કે પ્રદૂષણ સીધું મારતું નથી, પરંતુ શરીર પર તેની ગંભીર અસર થાય છે. તે જીવ લે છે.

પ્રદૂષણ માત્ર ફેફસાંને જ નહીં પરંતુ શરીરના અનેક અંગોને એકસાથે નુકસાન પહોંચાડે છે. જે મૃત્યુ તરફ દોરી જાય છે, ધ લેન્સેટ કમિશનનો રિપોર્ટ દર્શાવે છે કે દર વર્ષે વિશ્વમાં લગભગ 90 લાખ લોકોના મોત માટે પ્રદૂષણ જવાબદાર છે. WHO રિપોર્ટ દર્શાવે છે કે ભારતની વસ્તીનો મોટો હિસ્સો એવા વિસ્તારોમાં રહે છે જ્યાં PM 2.5 સ્તર WHO માર્ગદર્શિકાને પૂર્ણ કરતું નથી. આવી સ્થિતિમાં લોકો અનેક ગંભીર બીમારીઓનો ભોગ બની શકે છે.

પ્રદૂષણ શરીર પર કેવી અસર કરે છે? તે કયા અંગોને નુકસાન પહોંચાડે છે અને તે કેવી રીતે મૃત્યુનું કારણ બને છે? આને કેવી રીતે અટકાવવું? આ જાણવા માટે, અમે વૈશ્વિક વાયુ પ્રદૂષણ અને વૈશ્વિક સ્વાસ્થ્ય પરના વિશ્વ સ્વાસ્થ્ય સંગઠન (WHO)ના ટેકનિકલ સલાહકાર જૂથના સભ્ય અને PSRI ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ પલ્મોનરી, ક્રિટિકલ કેર અને સ્લીપ મેડિસિનના પ્રમુખ ડૉ. જી.સી. ખિલનાની સાથે વાત કરી છે.

ડો.જી. સી ખિલનાની સમજાવે છે કે પ્રદૂષણમાં ઘણા પ્રકારના ખતરનાક વાયુઓ અને નાના કણો હોય છે. શ્વાસ દરમિયાન તેઓ ફેફસાના નીચેના ભાગમાં જાય છે. આ ફેફસામાં હાજર એલ્વિઓલીમાં એકઠા થવા લાગે છે. આ કણો ફેફસાના કોષોને નુકસાન પહોંચાડે છે અને બળતરા પેદા કરે છે. જેના કારણે અસ્થમા, સીઓપીડી અને બ્રોન્કાઇટિસ જેવા ફેફસાના રોગો થાય છે. આ રોગોના કારણે ઉધરસ ચાલુ રહે છે. કેટલાક દર્દીઓમાં શ્વસન માર્ગમાં પણ લાળ જમા થવા લાગે છે. જેના કારણે છાતીમાં જકડાઈ જાય છે અને શ્વાસ લેવામાં તકલીફ થાય છે. જો શ્વાસની તકલીફ લાંબા સમય સુધી ચાલુ રહે તો તેની ગંભીર અસર ફેફસાંની સાથે હૃદય પર પણ પડે છે. આ હૃદયની કામગીરીમાં ઘટાડો કરી શકે છે.

શું પ્રદૂષણથી પણ હાર્ટ એટેક આવી શકે છે?

ડૉ. ઘેલાણી કહે છે કે AIIMS દિલ્હીનું એક સંશોધન છે, જે દર્શાવે છે કે જ્યારે પ્રદૂષણ વધે છે ત્યારે હાર્ટ એટેકના કેસ 25 ટકા વધી જાય છે. પ્રદૂષિત હવામાં રહેલા PM 2.5, નાઇટ્રોજન ડાયોક્સાઇડ (NO2) અને કાર્બન મોનોક્સાઇડ (CO) જેવા ખતરનાક વાયુઓ પણ લોહીમાં પ્રવેશ કરે છે. પ્રદૂષણમાં રહેલા નાના કણો પણ લોહીમાં પ્રવેશ કરે છે અને નસોમાં જમા થવા લાગે છે. જેના કારણે નસોમાં સોજો આવે છે અને શરીરમાં રક્ત પરિભ્રમણને અસર કરે છે. જ્યારે શરીરમાં રક્ત પરિભ્રમણ યોગ્ય રીતે થતું નથી, ત્યારે ઓક્સિજન હૃદય સુધી પહોંચી શકતો નથી. તેનાથી હૃદયના સ્નાયુઓમાં દબાણ વધે છે. જેના કારણે હૃદયના ધબકારામાં ફેરફાર થાય છે. હૃદયને લોહી પમ્પ કરવામાં તકલીફ થવા લાગે છે. જેના કારણે હાર્ટ એટેક આવી શકે છે. જે મૃત્યુનું કારણ બની શકે છે.

વાયુ પ્રદૂષણ ચોક્કસપણે ફેફસાં અને હૃદયને અસર કરે છે. આ સિવાય પ્રદૂષણ મગજ, ત્વચા, આંખો, પાચનતંત્ર અને હાડકાં પર પણ અસર કરે છે. ફેફસાના કેન્સરનું મુખ્ય કારણ પણ પ્રદૂષણ છે. એવા ઘણા અભ્યાસો થયા છે જે દર્શાવે છે કે જે લોકો ધૂમ્રપાન કરતા નથી તેઓને પણ ફેફસાનું કેન્સર થાય છે. તેનું મુખ્ય કારણ પ્રદૂષણ છે. હાલમાં દિલ્હી એનસીઆરમાં પ્રદૂષણનું સ્તર એક દિવસમાં 10થી વધુ સિગારેટ પીવા જેટલું છે. એટલે કે, જો તમે એવી જગ્યાએ રહો છો જ્યાં પ્રદૂષણ વધી ગયું હોય અને સિગારેટ ન પીતા હો તો ફેફસાના કેન્સરનો પૂરેપૂરો ખતરો છે. ફેફસાંનું કેન્સર વિશ્વભરમાં મૃત્યુનું મુખ્ય કારણ છે.

પ્રદૂષણથી તમારી જાતને કેવી રીતે બચાવવી

ડૉ.ખિલનાની કહે છે કે જે લોકોમાં રોગપ્રતિકારક શક્તિ નબળી હોય તેઓએ આ સમય દરમિયાન ઘરમાં જ રહેવું જોઈએ. ઘરમાં એર પ્યુરિફાયર લગાવો. જો બહાર જાવ તો N-95 માસ્ક પહેરો.

(આ લેખ સામાન્ય માહિતી માટે છે, કૃપા કરીને કોઈપણ ઉપાય અપનાવતા પહેલા ડૉક્ટરની સલાહ લો.)