આયુર્ગાથા : આયુર્વેદની જાણી-અજાણી વાતો

આયુર્વેદમાં વ્યક્તિની “પ્રકૃતિ”ને બહુ મહત્વ આપવામાં આવ્યું છે. આ “પ્રકૃતિ” ત્રણ દોષો એટલે કે વાત, પિત્ત અને કફ સાથે સંબંધિત છે. અત્યાર સુધીમાં આપણે ત્રિદોષ વિષે ઊંડાણપૂર્વક જોયું છે. એ ત્રણ દોષો જ શરીરની પ્રકૃતિ માટે જવાબદાર છે.

આ પ્રકૃતિ શું છે એ આજે સમજીએ. સૌથી પહેલાં તો પ્રકૃતિ શબ્દનો શાબ્દિક અર્થ જોઈએ. “પ્રકૃતિ” એટલે નેચર, કુદરત, સ્વાભાવિક સ્થિતિ અને ગતિવિધિની પેટર્ન. આ સૃષ્ટિની જે સ્વાભાવિક સ્થિતિ અને ગતિવિધિઓ છે એ પ્રકૃતિ છે. એમાં વિકૃતિ આવે એ કુદરતી આફતો છે. જેમ કે સમુદ્ર છે એ પ્રકૃતિ છે, પણ કોઈ કારણસર વાવાઝોડું, ત્સુનામી આવે એ વિકૃતિ છે. શિયાળામાં ઠંડી પડે એ પ્રકૃતિ છે પણ માવઠું થાય એ વિકૃતિ છે. એવી જ રીતે દરેક શરીરની એક સ્વાભાવિક સ્થિતિ અને ગતિવિધિ હોય છે, જે ત્રણ દોષોમાંથી કોઈ એક, બે કે ત્રણેયની પ્રધાનતા એટલે કે “ડોમિનન્સ” પર આધારિત હોય છે. એ પ્રકૃતિમાં કોઈ વિકૃતિ આવે એ જ રોગ થવાની શરૂઆત છે.

પ્રકૃતિના પ્રકાર:

પ્રકૃતિ સાત પ્રકારની હોય છે: ત્રણ એકદોષજ એટલે કે એક દોષના કારણે બનતી - (1) વાત પ્રકૃતિ, (2) પિત્ત પ્રકૃતિ, (3) કફ પ્રકૃતિ ; ત્રણ દ્વિદોષજ એટલે કે બે દોષોના સંયોગથી બનતી – (4) વાત + પિત્ત પ્રકૃતિ, (5) પિત્ત + કફ પ્રકૃતિ, (6) કફ + વાત પ્રકૃતિ ; અને એક ત્રિદોષજ (8) વાત + પિત્ત + કફ પ્રકૃતિ. એક વ્યક્તિની કઈ પ્રકૃતિ છે એ નક્કી કરવા માટે દરેક દોષ આધારિત ચોક્કસ ક્રાઇટેરિયા આપેલા છે. એ અનુસાર પ્રકૃતિ નક્કી થાય. (એ વિગતવાર આવતા લેખમાં જોઈશું.)

પ્રકૃતિ કઈ રીતે બને?

शुक्रशोणित संयोगे तु यो भवेद्दोष उत्कट: ।

प्रकृति: जायते तेन...   ...   ...   ...   ...   ... ॥                   (सुश्रुतसंहिता शारीरस्थान अध्याय ४/६२)

અર્થાત્ ગર્ભની ઉત્પત્તિની પ્રક્રિયામાં પુરુષ બીજ અને સ્ત્રીબીજના મિલન સમયે દોષોની પ્રબળતા હોય એ અનુસાર પ્રકૃતિ બને છે. જેમ કે વાત દોષની પ્રબળતા હોય તો ગર્ભની વાત પ્રકૃતિ બનશે, પિત્ત દોષની પ્રબળતા હશે તો પિત્ત પ્રકૃતિ બનશે અને કફ દોષની પ્રબળતા હશે તો કફ પ્રકૃતિ બનશે. એમાં બે દોષોનું ઇન્વોલ્વમેન્ટ હશે તો દ્વિદોષજ પ્રકૃતિ બનશે.

પ્રકૃતિ કેમ મહત્વની છે અને કેટલી મહત્વની છે?

દોષો એ શરીરના ક્રિયાત્મક અને ઊર્જાના એકમો છે જે શરીરની રચના અને ક્રિયા, સ્ટ્રક્ચર એન્ડ ફંક્શન્સ (એટલે કે એનાટોમી અને ફિઝિયોલોજિ)- બંને બાબતોનું રેગ્યુલેશન કરે છે એ આપણે વિગતવાર સમજ્યું છે. આ ત્રણેય દોષો શરીરમાં હોય જ, પણ પ્રકૃતિ અનુસાર એ દોષની પ્રબળતા હશે શરીરમાં, જે શરીરની એક ચોક્કસ પ્રકારની ટેન્ડન્સી બનાવશે, જેને આપણે સામાન્ય ભાષામાં “તાસીર” તરીકે ઓળખીએ છીએ.

એક વૈદ્ય પાસે દર્દી જાય ત્યારે સૌથી પહેલાં જે વસ્તુઓ જોવી પડે એમાં પ્રકૃતિ મોખરે આવે. એ જાણવાથી વૈદ્યને દર્દીની ઊર્જાના આયામો, એના શરીરની ઊર્જાની ક્વોલિટી તેમ જ શરીરના વિવિધ તંત્રોની કાર્યપદ્ધતિ અને ક્ષમતા અંગે મોટા ભાગનો પ્રાથમિક આઇડિયા આવી જાય.

વ્યક્તિના જીવનનું કોઈ પાસું એવું નથી જેના પર એની પ્રકૃતિનો પ્રભાવ ન હોય. શરીરનો બાંધો , વજન, દેખાવ, વિવિધ અંગો-અવયવોની ક્વોલિટી, મળક્રિયાઓ, ભૂખ, અગ્નિ, પાચનશક્તિ, શરીરના વિવિધ તંત્રોના કાર્યો, પ્રવૃત્તિ, શરીરની ક્ષમતા, તાકાત, રોગપ્રતિકારક શક્તિ, અવાજ, વાણી, માનસિકતા, યાદશક્તિ, ઊંઘ, સપના, આદતો, લાગણીઓ, મનોભાવો- આ અને આવી બીજી પણ દરેક બાબતો પર કયા દોષની પ્રબળતા વાળી પ્રકૃતિ છે એની અસર પડે છે. દરેક પ્રકૃતિના લોકોને પોતપોતાની પ્રકૃતિ મુજબ અમુક પ્રકારના રોગો થવાની શક્યતા વધારે હોય અને અમુક પ્રકારના રોગ થવાની શક્યતા ઓછી હોય. અમુક પ્રકારના રોગોમાં એની સારવાર અઘરી પડે જ્યારે અમુક પ્રકારના રોગોમાં ખૂબ સરળ થઈ જાય.

હવે પાછું પ્રકૃતિ કેમ બને છે એ યાદ કરો. ગર્ભની ઉત્પત્તિની પ્રક્રિયામાં પુરુષ બીજ અને સ્ત્રીબીજના મિલન સમયે દોષોની પ્રબળતા હોય એ અનુસાર પ્રકૃતિ બને છે. વિચારો, પુરુષ બીજ, સ્ત્રી બીજના મિલન સમયે જે દોષ વધારે ઉત્કટ હોય એ દોષ ગર્ભની પ્રકૃતિ બનાવશે, જે એને એના આખા જીવનમાં, ઉપર કહી એ દરેક બાબતોમાં પ્રભાવિત કરશે. વિચારો, સંતાન માટેનો પ્રયત્ન દોષની વ્યવસ્થિત અવસ્થા હોય ત્યારે, ઉત્તમ પ્રકૃતિ બને ગર્ભની એવા દોષો હોય એવી પરિસ્થિતિમાં પૂરી સભાનતા સાથે કરવામાં આવે તો ભવિષ્યના બાળક માટે કેટલું ઉત્તમ રહે?

એક વ્યક્તિની પ્રકૃતિ જાણવાથી નીચેની બંને બાબતો ખૂબ સરળ બને છે અને એ બંને બાબતો માટે સાચી દિશા મળે છે-

(1) સ્વાસ્થ્યની જાળવણી અને થનારા રોગનો પ્રતિકાર:

દોષો વિશેના ગયા લેખમાં આપણે જોયું કે કયા દોષનો પ્રકોપ કયા કારણ કે પરિબળના કારણે થાય છે. એ અનુસાર વ્યક્તિની જે પ્રકૃતિ હોય એ દોષનો પ્રકોપ એ વ્યક્તિને વધારે ઝડપથી અને એના પ્રકોપક કારણના થોડું, હળવું એક્સપોઝર મળે તો પણ થઈ જાય. એ વ્યક્તિ પોતાની પ્રકૃતિ અનુસાર એ દોષનો પ્રકોપ ન થાય એવું ધ્યાન આહાર-વિહારમાં રાખે, તો એનું સ્વાસ્થ્ય સરસ રહે, પ્રમાણમાં વધારે જળવાયેલું રહે. ઉદાહરણ તરીકે વાત પ્રકૃતિનો વ્યક્તિ સતત વધારે પડતી કસરત કરે, પિત્ત પ્રકૃતિનો વ્યક્તિ વધારે પડતા અંદરથી ગરમ પડે એવા આહાર લે, કે કફ પ્રકૃતિનો વ્યક્તિ વધારે પડતી આળસ કરે એ એના માટે વધારે નુકસાનકારક બને. વ્યક્તિની પ્રકૃતિ પ્રમાણે દિનચર્યા-ઋતુચર્યામાં અમુક ચોક્કસ બાબતો ઉમેરાય જે સામાન્ય રીતે બધાએ કરવાની જરૂર ન હોય. જેનું પાલન વ્યક્તિના સ્વાસ્થ્યને વધારે ઉત્તમ રાખે. ઇન શોર્ટ, વ્યક્તિની પોતાની હેલ્ધી લાઇફસ્ટાઇલ નક્કી કરવામાં પ્રકૃતિ કામ આવે.

(2) થયેલા રોગની ચિકિત્સા:

ક્યો રોગ કઈ પ્રકૃતિના વ્યક્તિને થયો છે એ અનુસાર એની ચિકિત્સામાં અમુક બાબતોનું ધ્યાન રાખવું પડે. જેમ કે પિત્ત પ્રકૃતિવાળા વ્યક્તિ માટે અંદરથી ગરમ પડે એવા અને તીક્ષ્ણ પ્રભાવ વાળા ઔષધો/ચિકિત્સા કર્મો બહુ જરૂર ન હોય ત્યાં સુધી ઉપયુક્ત નથી. વાત પ્રકૃતિના વ્યક્તિને પચવામાં હળવા કે રુક્ષ (શુષ્ક) ગુણ ધરાવતા ઔષધ જોઈએ એવો ફાયદો નહીં કરે. કફ પ્રકૃતિના વ્યક્તિને પચવામાં બહુ ભારે હોય એવું ઔષધ ફાયદો ઓછો અને નુકસાન વધુ કરશે. એટલે ચિકિત્સા નક્કી કરવામાં પ્રકૃતિનું જ્ઞાન બહુ જરૂરી છે.

પ્રકૃતિ વિષે આટલી પ્રારંભિક સમજણ મેળવી આજે આપણે. આવતા લેખમાં ત્રણેય દોષની પ્રકૃતિ નક્કી કરવાના ક્રાઇટેરિયા અને એ પ્રકૃતિના વ્યક્તિઓના લક્ષણો વિષે જોઈશું.

ગયા લેખમાં આપણે શરીરની “પ્રકૃતિ” વિશે પ્રાથમિક માહિતી મેળવી હતી. આજે વાત, પિત્ત અને કફ-  આ ત્રણેય દોષોની પ્રકૃતિ વાળા લોકોના મુખ્ય લક્ષણો વિશે થોડું વિસ્તારથી જોઈએ. આજે અહીં લખ્યું છે એનો સંદર્ભ સુશ્રુતસંહિતાના શારીરસ્થાનના ચોથા અધ્યાયમાંથી લીધો છે.

(1) વાત પ્રકૃતિ :

જેની વાત પ્રકૃતિ  હોય એ વ્યક્તિ કેવા હોય એ આચાર્ય સુશ્રુત જણાવે છે:

- अधृति : ધૈર્યરહિત- એમનામાં ધીરજ ના હોય. વાતવાતમાં ધીરજ ખોઈ બેસે,

- अदृढसौह्रद : દ્રઢ મૈત્રી ન રાખી શકનાર : મિત્રતામાં એમને ઝગડા થયા કરે અને મોટા ભાગે લાંબી મજબૂત મૈત્રી ટકાવી ન શકે,

- कृतघ्न : કોઈએ પોતાનું સારું કર્યું હોય એ કોઈ અણબનાવ કે મતભેદ વખતે ભૂલી જાય,

- कृश : એમનું શરીર એકદમ પાતળું હોય,   

- धमनीततः : શરીર પર રક્તવાહિનીઓ દેખાય,

- प्रलापी : પ્રલાપ એટલે કે વ્યર્થ બકવાસ કરનાર હોય,

- द्रुतगति : ખૂબ ઝડપથી ચાલે,

- अटनशील : અહીં તહીં ફરનાર હોય,

- अनवस्थित आत्मा : એમનું ચિત્ત ચંચળ હોય, એટલે કે વેવરિંગ માઇન્ડવાળા હોય,

- वियति च गच्छति संभ्रमेण सुप्तः : નિદ્રામાં આકાશ ગમન કરે,

- अव्यवस्थित मति : અસ્થિર મતિવાળા હોય,

- चलदृष्टि : ચંચળ દ્રષ્ટિ- એમની આંખો સ્થિર ન રહી શકે, સતત ફર્યા કરતી હોય,

- रत्ननसंचयमित्र किंचित्: એમની પાસે રત્નો, ધન અને મિત્રો બહુ ઓછા હોય,

- विलप्यति अनिबद्धः : અસંબદ્ધ વાર્તાલાપ કરનાર,

- સ્વભાવ અને તાકાત સાથે પશુપક્ષીઓની સરખામણી : બકરી, શિયાળ, સસલું, ઉંદર, ઊંટ, શ્વાન, કાગડો, ગધેડો

(2) પિત્ત પ્રકૃતિ :

હવે જેની પિત્ત પ્રકૃતિ  હોય એ વ્યક્તિ કેવા હોય એ આચાર્ય સુશ્રુત જણાવે છે:

- स्वेदनो : એમને પસીનો ખૂબ આવે,

- दुर्गन्ध : શરીરમાંથી દુર્ગંધ વધુ આવે,

- पीतशिथिल अंग : પીળાશ પડતો વાન, શિથિલ અંગો હોય,

- ताम्र नख-नयन-तालु-जिह्वा-औष्ठ-पाणिपादतल - નખ, આંખ, તાળવું, જિહ્વા, હોઠ, હથેળી, પગના તળિયાં તામ્રવર્ણના હોય,

- वली-पलित-खालित्य जुष्ट : ચામડી પર કરચલીઓ, સફેદ વાળ અને વાળનું ખરવું વહેલી ઉંમરમાં જોવા મળે,

- बहुभुग् : વધારે ખાય,

- उष्णद्वेषी : એમને ગરમ-ગરમ ખાવાનું ન ગમે,

- क्षिप्रकोपप्रसाद : જલ્દી ક્રોધિત થઈ જાય અને શાંત પણ જલ્દી થઈ જાય,

- मध्यमबलो मध्यमायुश्च  : મધ્યમ શક્તિ અને મધ્યમ આયુષ્યવાળા હોય,

- मेधावी : મેધાવી, બુદ્ધિશાળી હોય,

- निपुणमति : નિપુણ મતિ, કોઈ પણ સ્કિલ સરળતાથી શીખી લે,

- विगृह्य वक्ता : વિગૃહ્ય વક્તા હોય- વાદ-વિવાદ કે ડિબેટમાં બીજા પર સરળતાથી હાવી થઈ જવાની આવડત ધરાવતા હોય,

- तेजस्वी : તેજસ્વી હોય,

- समितिषु दुर्निवारवीर्य : યુદ્ધમાં એમનું પરાક્રમ સહન ન થઈ શકે એવા વીર હોય,

- सुप्तः सन् कनक-पलाश-कणिकारान् सम्पश्येदपि च हुताशविद्युदुल्काः : ઊંઘમાં સુવર્ણ, પલાશ (કેસૂડો), કણેર, અગ્નિ, વીજળી, ઉલ્કાને જુએ,

- न भयात् प्रणमेदनतेषु अमृदुः प्रणतेषु अपि सान्त्वनदानरुचिः : ડરીને નમ્ર રહે એવા ન હોય. ઉદ્ધત લોકો માટે કઠિન-ઉગ્ર અને નમ્ર લોકો માટે સાંત્વના આપનાર હોય,

- सदा व्यथितास्यगतिः : એમને મોં વારંવાર આવી જતું હોય,

- સ્વભાવ અને તાકાત સાથે પશુપક્ષીઓની સરખામણી : સાપ, ઘુવડ, બિલાડી, વાનર, વાઘ, રીંછ, નોળિયો

(3) કફ પ્રકૃતિ :

જેની કફ પ્રકૃતિ  હોય એ વ્યક્તિ કેવા હોય એ આચાર્ય સુશ્રુત આ મુજબ જણાવે છે:

- दूर्वा-इन्दीवर-निस्त्रिशार्द्रारिष्टशरकाण्डानाम् अन्यतमवर्णः : દૂર્વા, કમળ, તાજા લીમડાના પાન, શરકંડી – આમાંથી કોઈ એક વર્ણ (શરીરનો રંગ) નો હોય,

- सुभगः : એમનું શરીર સુંદર હોય,

- प्रियदर्शन : જોઇને જ પ્રિય લાગે એવા હોય,

- मधुरप्रियः : એમને મીઠો સ્વાદ બહુ પ્રિય હોય,

- कृतज्ञ : કૃતજ્ઞ- બીજાએ પોતાનું સારું કર્યું હોય એના માટે હંમેશાં એમના આભારી રહે

- धृतिमान् : ધીરજવાન- એમનામાં બહુ સારી ધીરજ હોય,

- सहिष्णु : સહિષ્ણુ- સહનશીલ હોય,

- अलोलुप : અલોલુપ- પોતાની જાત પર સંયમ રાખી શકે એવા હોય,

- बलवान् : શક્તિશાળી હોય,

- चिरग्राही : ગ્રહણ કરવામાં સમય લે,

- दृष्टवैरः : શત્રુતાને સરળતાથી ભૂલી ન શકે,

- शुक्लाक्ष : સફેદ આંખોવાળા હોય,

- स्थिरकुटिल केश : મજબૂત અને વાંકડિયા વાળ ધરાવતા હોય,

- लक्ष्मीवान् : સમૃદ્ધ હોય,

- जलदमृदंगसिंहघोषः : મેષ, મૃદંગ અને સિંહ જેવા ગંભીર અને પ્રભાવશાળી અવાજવાળા હોય,

- सुप्तः सन् सकमलहंसचक्रवाकान् संपश्येदपि च जलाशयान् मनोज्ञान् : સ્વપ્નમાં કમળ, હંસ, ચક્રવાક, સુંદર જળાશયો વગેરેને જુએ

- रक्तान्तनेत्रः : એમની આંખોના છેડા લાલાશવાળા હોય,

- सुविभक्त गात्रः : એમનું શરીર કસાયેલું હોય,

- स्निग्धच्छवि : જોઈને જ સ્નેહાળ લાગે,

‌- सत्त्वगुणोपपन्नः : સાત્ત્વિક ગુણોથી યુક્ત હોય,

- क्लेशक्षम : કષ્ટ સહન કરી શકવા માટે સક્ષમ હોય,

- सामयिता गुरुणान् : મોટા લોકોને મનાવી શકનાર હોય – એટલે કે એમનો કન્વીન્સિંગ પાવર સારો હોય,

- दृढशास्त्रमति : શાસ્ત્રમાં દ્રઢ મતિ ધરાવતા હોય અને શાસ્ત્રોનું જ્ઞાન સરળતાથી સમજી શકે એવા હોય,

- स्थिरमित्रधनः : એમના મિત્રો અને ધન સ્થિર રહે,

- परिगण्य चिरात् प्रददाति बहु : બહુ વિચારશીલ હોય પણ બીજાને અઢળક આપે,

- परिनिश्चितवाक्यपदः : વ્યવસ્થિત વિચારીને બોલનાર હોય,

- सततं गुरुमानकरश्च : ગુરુને નિત્ય માન આપનાર હોય,

- સ્વભાવ સાથે પશુપક્ષીઓની સરખામણી : સિંહ, અશ્વ (ઘોડો), હાથી, વૃષ (બળદ), ગરુડ, રાજહંસ

***   ***   ***

આ ત્રણ મુખ્ય પ્રકૃતિ છે. મોટા ભાગે બધા લોકોમાં આ એકદોષજ પ્રકૃતિ બહુ ઓછી જોવા મળે છે અને દ્વિદોષજ પ્રકૃતિ હોય એ સામાન્ય છે. એટલે કે બે પ્રકૃતિના મિશ્ર લક્ષણો વધારે હોય અને એ સિવાયની ત્રીજી પ્રકૃતિના એકાદ-બે લક્ષણો ભાગ્યે જ હોય. આગળના લેખમાં આપણે વાત કરી કે પ્રકૃતિ જાણવું આપણને ક્યાં કામ આવે – એક તો સ્વાસ્થ્ય જાળવણી માટે (દરેક પ્રકૃતિના વ્યક્તિ માટે રોજિંદા જીવનમાં એણે આહાર-વિહારમાં શું ધ્યાન રાખવું એ અલગ-અલગ છે), અને બીજું એમની સારવારની પ્રક્રિયાઓ અને એ માટેના ઔષધો નક્કી કરવા માટે.

આ લેખમાં દરેક મુદ્દાની આગળ સંસ્કૃત એક ખાસ હેતુથી લખ્યું છે. જ્યારે સમય હોય ત્યારે એક-એક મુદ્દા સાથે આપેલી સંસ્કૃત ટર્મિનોલોજી વાંચજો, તો સમજાશે કે સંસ્કૃત કેટલી સમૃદ્ધ અને સુંદર ભાષા છે! મુદ્દાસર, પદ્ધતિસર, વ્યવસ્થિત, સિસ્ટમેટિક અને વૈજ્ઞાનિક ઢબે (એ પણ સાહિત્યિક સુંદરતા સાથે) સંસ્કૃતમાં, આપણા ગ્રંથોમાં કેટલા બધા તથ્યો ઋષિઓ આપીને ગયા છે. આ પ્રકૃતિનું જ ઉદાહરણ લઈએ તો એ જોઈને જ સમજાય કે એ કેટલા ઊંડા અભ્યાસ, અવલોકનો અને સંશોધનો પછી લખાયેલું હશે. એમાં કેટલા ઊંડાણથી સચોટ અને સટીક રીતે શારીરિક, માનસિક ભાવો અને સ્વભાવની વિશેષતાઓ આપ્યા છે. અને હકીકતે આ બધી બાબતોની માણસના સ્વાસ્થ્ય પર પ્રબળ અસર હોય છે. આપણે આપણી પોતાની સંસ્કૃત ભાષાથી એને જૂના જમાનાની કે આઉટડેટેડ ગણીને વિમુખ થયા એમાં સમગ્ર માનવજાતને ઉપયોગી હોય અને એના હિતમાં હોય એવા કેટલા બધા ઊંડા, સૂક્ષ્મ, સત્ય અને સચોટ જ્ઞાનથી આપણે દૂર થઈ ગયા છીએ એનો અહેસાસ કરવો હોય તો સંસ્કૃત શીખીને અભ્યાસુ દ્રષ્ટિએ ગ્રંથો વાંચવા સિવાય કોઈ વિકલ્પ નથી.

આપણા શરીરના ત્રણ દોષો – વાત, પિત્ત અને કફ – વિષે ચાલી રહેલા લેખોમાં આપણે અત્યાર સુધીમાં ત્રિદોષની પ્રાથમિક સમજણ અને વાત-પિત્ત-કફ આપણા શરીરમાં પ્રાકૃત એટલે કે બગડેલા ના હોય એ સ્થિતિમાં તેમ જ એમની વૃદ્ધિ અને ક્ષય (એટલે કે વધ-ઘટ)ની સ્થિતિમાં એમના દ્વારા થતા કર્મો – ફન્ક્શન્સ વિષે જોયું. હવે જોઈએ આજે એ ત્રણેય દોષોના પ્રકોપક કારણો અને પરિબળો વિષે.

આહાર-વિહાર શબ્દથી આપણે પરિચિત છીએ. અમુક ચોક્કસ આહાર અને વિહાર તેમ જ બાહ્ય વાતાવરણના અમુક ફેરફારો એવા છે જે ચોક્કસ દોષને પ્રભાવિત કરે. એમને વિકૃત કરે. આ બાબતો જાણ્યા પછી એમની બને એટલી વધારે ધ્યાન રાખવામાં આવે તો જે-તે દોષનો પ્રકોપ થતો, એટલે કે એ દોષમાં વિકૃતિ આવતી અટકાવી શકાય છે. આ દરેક બાબતો એવી છે કે જે ન જ કરવી એવું નહીં, પણ એ ક્યારેક કરવી પડે તો એ કરતી વખતે એનાથી જે-તે દોષનો પ્રકોપ થઈ શકે એ માનસિક સભાનતા સાથે એનો ઉપાય પણ સાથે કરી શકાય. જે સરવાળે તમારા સ્વાસ્થ્યને વધુ સારું રાખશે.

આપણે અત્યાર સુધીમાં ત્રણ દોષ પ્રકૃતિ જોઈ અને એ પ્રકૃતિવાળા લોકોના લક્ષણો જોયા. હવે ત્રણેય મુખ્ય પ્રકૃતિના મનોવૈજ્ઞાનિક અને સ્વભાવગત આયામો જોઈએ. આ સમજણ અને જાણકારી જે-તે પ્રકૃતિના લોકોને વ્યાવહારિક જીવન અને દૈનિક ક્રિયાકલાપોમાં એક અવેરનેસ-સ્વયં જાગરુકતા સાથે જીવવામાં કામ આવશે. અને દરેક પ્રકૃતિના લોકો માટે શું લાભકારક છે એ પણ છેલ્લે જોઈશું.

ગયા લેખમાં આપણે વાત દોષના સ્થાન, પાંચ પ્રકાર અને શરીરમાં વધઘટ થવાના લક્ષણો જાણ્યા હતા. આજે પિત્ત અને કફ દોષ વિષે વિસ્તારથી જોઈએ :

પિત્તના સ્થાન:

नाभिरामाशय: स्वेदो लसिका रुधिरं रस: ।

दृक् स्पर्शनं च पित्तस्य नाभिरत्र विशेषत: ॥                  (अष्टांगह्रदय सूत्रस्थान अध्याय - 12/2)

નાભિ, આમાશય (જઠર), સ્વેદ (પરસેવો), લસિકા, રુધિર (લોહી), રસધાતુ, દ્રષ્ટિ અને ત્વચા – આ પિત્તના સ્થાન છે.  પણ એમાં પિત્તનું પ્રમુખ સ્થાન નાભિ છે.

પિત્તના પાંચ પ્રકાર:

પાચક, રંજક, સાધક, આલોચક, ભ્રાજક – આ પાંચ પિત્તના પ્રકાર છે.

(1) પાચક પિત્ત:

પાચક પિત્ત પક્વાશય (મોટા આંતરડાનો અંતિમ ભાગ) અને આમાશય (જઠર)ની વચ્ચેના ભાગમાં (એટલે કે નાના આંતરડામાં) પાચક પિત્ત કાર્યરત હોય છે. એનામાં અગ્નિ મહાભૂત અત્યધિક હોય છે. એ ખાધેલા આહારને પચાવે છે અને એમાંના “સાર” (શરીર માટે જરૂરી તત્ત્વો) અને “કિટ્ટ” (શરીર માટે નકામાં ઘટકો)ને જુદા પાડે છે. ત્યાં રહીને અન્ય પ્રકારના પિત્તને પણ એ શક્તિ આપે છે. પાચનની પ્રક્રિયા કરાવનાર પાચકાગ્નિ એ આ પાચક પિત્ત.

(આ પાચક પિત્તને પાચક રસો, એન્ઝાઈમ્સના નિયામક તરીકે સમજી શકાય. ક્લિનિકલ ઉદાહરણ : ખોરાકના પાચનને લગતી કે પાચનમાર્ગને લગતી કોઈ પણ સમસ્યામાં પાચક પિત્તને સરખો કરવો પડે, એટલે કે “અગ્નિ” પર કામ કરવું પડે.)

(2) રંજક પિત્ત:

રંજક પિત્ત સૌથી આહાર પાચન દ્વારા સૌથી પહેલાં બનતી “રસધાતુ”નું “રંજન” કર્મ કરીને એને રક્ત વર્ણ એટલે કે લાલ રંગ આપે છે. રસધાતુમાંથી રક્તધાતુ બનતી હોય એમાં એને લોહીનો લાલ રંગ આપવાનું કામ રંજક પિત્ત કરે છે. રંજક પિત્તનું સ્થાન આમાશય (જઠર), યકૃત અને પ્લીહા (સ્પ્લીન) છે.

(3) સાધક પિત્ત:

સાધક પિત્તનું સ્થાન હ્રદય છે. લક્ષ્ય સિદ્ધિ તરફ વ્યકિતને પ્રવૃત્ત કરવાનું કામ સાધક પિત્ત કરે છે. આ લક્ષ્ય દુન્યવી અને આધ્યાત્મિક બંને પ્રકારના હોય. એ બુદ્ધિ, મેધા, અભિમાન (પોઝિટિવ અહંકાર) વગેરે દ્વારા ઇચ્છિત બાબતો મેળવવા માટે આપણને પ્રેરિત કરે છે.

(4) આલોચક પિત્ત:

દ્રષ્ટિમાં રહેતું પિત્ત આલોચક પિત્ત છે. આ આલોચક શબ્દ “આલોચના” એટલે કે નિંદાના અર્થમાં નહીં, પણ “લોચન” એટલે કે “આંખ”ના અર્થમાં છે. આંખ દ્વારા ચક્ષુ ઇન્દ્રિયના વિષય “રૂપ”ના ગ્રહણમાં (એટલે કે જોવાની પ્રક્રિયામાં) એ મદદરૂપ બને છે.

(ક્લિનિકલ ઉદાહરણ : આંખને લગતા રોગોની આયુર્વેદ સારવાર કરતી વખતે પિત્તનું ખાસ ધ્યાન રાખવું પડે.)

(5) ભ્રાજક પિત્ત:

 ભ્રાજક પિત્ત ત્વચામાં રહે છે અને ત્વચાને વર્ણ અને કાંતિ આપે છે. એટલે કે એ સ્કિન કોમ્પ્લેક્શન માટે જવાબદાર છે.

(ક્લિનિકલ ઉદાહરણ : ત્વચાના રંગમાં થતી વિકૃતિ જેમ કે ત્વચાનો રંગ વધારે ઘેરો કે આછો થવો, એમાં  ભ્રાજક પિતનું ધ્યાન રાખવું પડે. આધુનિક વિજ્ઞાન જેને મેલેનિન કહે છે એનો સંબંધ આ ભ્રાજક પિત્ત સાથે હોઇ શકે?)

પિત્તની શરીરમાં વૃદ્ધિનાં લક્ષણો:

વિવિધ કારણોથી શરીરમાં વધી ગયેલો પિત્ત દોષ નીચેના લક્ષણો દ્વારા જાણી શકાય:

- મળ, મૂત્ર, નેત્ર, ત્વચામાં પીળાપણું

- ભૂખ અને તરસ વધુ લાગવી

- શરીરમાં કોઈ પણ ભાગમાં બળતરા થવી

- ઊંઘ ઘટી જવી

પિત્તના શરીરમાં ક્ષયનાં લક્ષણો

વિવિધ કારણોથી શરીરમાં ઘટી ગયેલો પિત્ત દોષ નીચેના લક્ષણો દ્વારા જાણી શકાય:

- જઠરાગ્નિનું મંદ (નબળું) પડવું

- ઠંડક લાગવી

- પ્રભા (શરીરના તેજ)માં ઘટાડો થવો

***   ***   ***

હવે કફ દોષ વિષે માહિતી મેળવીએ:

કફ દોષના શરીરમાં સ્થાન:

उरः कण्ठशिरः क्लोमपर्वाण्यामाशयो रसः ।

मेदो घ्राणं च जिह्वा च कफस्य सुतरामुरः ॥                  (अष्टांगह्रदय सूत्रस्थान अध्याय - 12/3)

ઉર (છાતી), કંઠ (ગળું), શિર (મસ્તક), શ્વાસનળી, શરીરના સાંધા, આમાશય (જઠર), રસધાતુ, મેદોધાતુ, ઘ્રાણ (નાક), જિહ્વા (જીભ) - આ કફના સ્થાન છે. આ બધામાં ઉર (છાતી) એ કફનું પ્રમુખ સ્થાન છે.

કફના પાંચ પ્રકાર 

અવલમ્બક, ક્લેદક, બોધક, તર્પક અને શ્લેષક – આ પાંચ કફના પ્રકાર છે.

(1) અવલમ્બક કફ

ઉરપ્રદેશ (છાતી) એ અવલમ્બક કફનું સ્થાન છે. એ હ્રદયનું અવલમ્બન કરે છે અર્થાત્ હ્રદયને બળ અને આધાર આપે છે. એ સિવાય એ અન્ય કફના સ્થાનોનું અને અન્ય કફનું પણ અવલમ્બન કરે છે.

(2) ક્લેદક કફ

આમાશય (જઠર)માં રહીને અંદર આવતા ખોરાકને ક્લેદ એટલે કે ભીનાશ આપવાનું કામ કરે છે, જેથી એના પાચનમાં સરળતા થાય. (આધુનિક વિજ્ઞાન જેને જઠરનું મ્યુક્સ સિક્રીશન કહે છે, એ આ ક્લેદક કફ ગણી શકાય.)

(3) બોધક કફ

બોધક કફનું સ્થાન જીભ છે. એ રસ એટલે કે સ્વાદનું જ્ઞાન (બોધ) કરાવે છે.

(4) તર્પક કફ

તર્પક કફ શિર (મસ્તક) માં રહે છે અને જ્ઞાનેન્દ્રિયો મતલબ કે સેન્સરી ઓર્ગન્સને એમનું કામ કરવામાં સહાયક છે, એમનું તર્પણ અર્થાત્ પોષણ કરે છે. (મસ્તિષ્કનું પ્રવાહી જેને આધુનિક વિજ્ઞાન CSF- Cerebro Spinal Fluid – “સેરેબ્રો-સ્પાઇનલ ફ્લૂઈડ” કહે છે એને તર્પક કફ સાથે સરખાવી શકાય.)

(5) શ્લેષક કફ

શ્લેષક કફ શરીરના સાંધાઓમાં રહે છે અને સાંધાઓને લ્યુબ્રિકેટ કરે છે. (આધુનિક વિજ્ઞાનમાં શરીરમાં સાંધાઓ વચ્ચે રહેલું પ્રવાહી જેને Synovial Fluid - સાયનોવિયલ ફ્લૂઈડ કહેવાય છે, એ જ આ શ્લેષક કફ હોઈ શકે.)

કફની શરીરમાં વૃદ્ધિનાં લક્ષણો

વિવિધ કારણોથી શરીરમાં વધી ગયેલો કફ દોષ નીચેના લક્ષણો દ્વારા જાણી શકાય:

- અગ્નિ મંદ (નબળો) થવો

- લાળનો સ્ત્રાવ વધી જવો

- આળસ વધી જવી

- શરીરમાં ભારેપણું લાગવું

- શરીરના વિવિધ અંગો કે મળ વગેરે વધારે સફેદ પડી જવા

- શરીરમાં ઠંડી જેવું લાગવું

- અંગો ઢીલાં પડી જવા

- શ્વાસ, ખાંસી

- ઊંઘ વધારે આવવી

કફના શરીરમાં ક્ષયનાં લક્ષણો

વિવિધ કારણોથી શરીરમાં ઘટી ગયેલો કફ દોષ નીચેના લક્ષણો દ્વારા જાણી શકાય:

- ચક્કર આવવા

- કફના સ્થાનોમાં હળવાશ-ખાલીપણું લાગવું

- હ્રદયનું થડકવું

- સાંધા ઢીલા પડી જવા

***   ***   ***

વાત, પિત્ત અને કફ વિષે આટલું જાણીને તમે સમજી શકશો કે આ ત્રણ દોષો અને એમના આ પાંચ પ્રકાર શરીરના કેટલા બધા અંગો, કેટલી બધી ક્રિયાઓ અને શરીરને લગતી કેટલી બધી બાબતોને આવરી લે છે.  આ દરેક અંગો, ક્રિયાઓ કે બાબતોને લગતી તકલીફો એટલે જ વાત, પિત્ત અને કફ સાથે જોડાયેલી હોય છે. અને વાત, પિત્ત અને કફની એ જે-તે હેતુને નજર સામે રાખીને સારવાર કરવા પર એ તકલીફો ધીરે ધીરે ઓછી થાય.

તો આ લેખમાં આપણે પિત્ત અને કફ વિષે પ્રાથમિક જાણકારી મેળવી. આવતા લેખમાં વાત, પિત્ત અને કફ શરીરમાં કયા કયા કારણોથી વધ-ઘટ થાય એના વિષે જોઈશું.