‘હેડફોન, LED, એક્સ-રેનો બિઝનેસ સંકટમાં..’ ચીને 7 ધાતુઓનો નિકાસ રોક્યો

અમેરિકા અને ચીન વચ્ચે છેલ્લા કેટલાક સમયથી વ્યાપારિક તણાવ વધી રહ્યો છે, અને નવા ટેરિફ યુદ્ધે તેમાં વધારો કર્યો છે. તણાવ વચ્ચે ચીને એક મોટું પગલું ભર્યું છે. તેણે 7 ખાસ દુર્લભ ધાતુઓના નિકાસ પર પ્રતિબંધ લગાવી દીધો છે. આ એવી ધાતુઓ છે જે આજના વિશ્વમાં ખૂબ જ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. તેનો ઉપયોગ નવી ટેક્નોલોજી, દવાઓ, હથિયારો અને ઉર્જા બનાવવા માટે થાય છે. આ ધાતુઓ માત્ર અમેરિકા માટે જ નહીં, પરંતુ સમગ્ર વિશ્વ માટે મહત્ત્વપૂર્ણ છે. ચીને હવે તેમના નિકાસ પર પ્રતિબંધ લગાવી દીધો છે. આ પ્રતિબંધ બધા દેશો પર લાગૂ પડશે. તેનાથી સ્પષ્ટ થાય છે કે, ચીન પોતાની તાકાતનો  ઉપયોગ હથિયાર તરીકે કરવા માગે છે.

ચીને જે 7 ધાતુઓ પર પ્રતિબંધ લગાવ્યો છે, તેમાં સમેરિયમ, ગેડોલિનિયમ, ટર્બિયમ, ડિસપ્રોસિયમ, લ્યૂટેટિયમ, સ્કેન્ડિયમ અને યેટ્રિયમનો સમાવેશ થાય છે. આ નામો તમને થોડા વિચિત્ર લાગશે, પરંતુ આ ધાતુઓ આપણા જીવનનો એક મોટો હિસ્સો છે. તેમાંથી ઘણા પ્રકારની વસ્તુઓ બનાવવામાં આવે છે, જેમ કે વાયર, સળિયા, પાવડર, પ્લેટ, ટ્યુબ અને ચુંબક. આ ધાતુઓ ખાસ છે કારણ કે તેમના વિના ઘણા મોટા ઉદ્યોગો ઠપ થઈ શકે છે. તે મધ્યમ અને ભારે દુર્લભ પૃથ્વી તત્વોનો પણ સમાવેશ થાય છે. ચાલો તેમના ઉપયોગને થોડી વધુ સરળતાથી સમજીએ.

તેમનું કામ શું છે?

દરેક ધાતુનું પોતાનું ખાસ કાર્ય હોય છે. તેમના વિના, ઘણી જરૂરી વસ્તુઓ બનાવવી મુશ્કેલ બનશે.

સેમેરિયમ: આ ધાતુનો ઉપયોગ હેડફોન અને પર્સનલ સ્ટીરિયો જેવી વસ્તુઓમાં થાય છે. આ ઉપરાંત, ઓપ્ટિકલ લેઝર અને ન્યૂક્લિયર રિએક્ટરોમાં પણ તેની મોટી ભૂમિકા છે. જો તમારી પાસે સારી ગુણવત્તાવાળા હેડફોન હોય, તો તેમાં સમેરિયમ હોઈ શકે છે.

ગેડોલિનિયમ: આ ધાતુનો ઉપયોગ ચુંબક બનાવવામાં થાય છે. આ ઉપરાંત, તેનો ઉપયોગ ઇલેક્ટ્રોનિક સામાન અને ડેટા સ્ટોરેજના ઉપકરણોમાં પણ થાય છે. સૌથી ખાસ વાત, તે MRI સ્કેનમાં કેન્સરગ્રસ્તની ટયૂમર (ગાંઠો) શોધવામાં મદદ કરે છે. પરમાણુ રિએક્ટરમાં પણ તે જરૂરી છે.

ટર્બિયમ: આ ધાતુનો ઉપયોગ વીજળી બચાવતા બલ્બ અને મરકરી લેમ્પમાં થાય છે. આ સિવાય, તે મેડિકલ એક્સ-રેને સુરક્ષિત અને સ્વચ્છ બનાવવામાં મદદ કરે છે.

ડિસ્પ્રોસિયમ: પવનચક્કીઓ અને ઇલેક્ટ્રિક વાહનોમાં મજબૂત ચૂંબક બનાવવા માટે આ ધાતુ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. તેનો ઉપયોગ પરમાણુ રિએક્ટરના નિયંત્રક સળિયા (કંટ્રોલર રોડ)માં પણ થાય છે.

લ્યૂટેશિયમ: આ ધાતુ તેલને ચોખ્ખું કરવામાં મદદ કરે છે. તેલ રિફાઇનરીઓમાં હાઇડ્રોકાર્બનને તોડવા માટે તે ખાસ કરીને મહત્ત્વપૂર્ણ છે.

સ્કેન્ડિયમ: આ ધાતુનો ઉપયોગ હલકી અને મજબૂત વસ્તુઓ બનાવવા માટે થાય છે. જેમ કે રશિયાના મિગ ફાઇટર જેટ, હાઇ-એન્ડ સાયકલ ફ્રેમ અને બેઝબોલ બેટ. બાષ્પ લેમ્પમાં પણ તેનો ઉપયોગ થાય છે.

યેટ્રિયમ: આ ધાતુનો ઉપયોગ સફેદ LED લાઇટ, લેઝર, કેમેરા લેન્સ અને સુપરકન્ડક્ટરમાં થાય છે. તે કેન્સરની સારવારમાં પણ ખૂબ મદદરૂપ છે.

હવે સવાલ એ છે કે આ ધાતુઓ આટલી મહત્ત્વપૂર્ણ કેમ છે? આજની દુનિયામાં, ટેક્નોલોજી અને ઉદ્યોગ ખૂબ જ ઝડપથી વિકસી રહ્યા છે. દરેક દેશ નવી-નવી વસ્તુઓ બનાવવા માગે છે. તેના માટે, આ દુર્લભ ધાતુઓની જરૂર પડે છે. ઉદાહરણ તરીકે, જો ઇલેક્ટ્રિક વાહનો બનાવવા હોય, તો ડિસપ્રોસિયમની જરૂર પડે છે. જો કેન્સરની સારવાર કરવી હોય, તો યેટ્રીયમ અને ગેડોલિનિયમ જરૂરી છે. જો સેના માટે હથિયાર કે જેટ બનાવવા હોય, તો સ્કેન્ડિયમની જરૂર પડે છે. એટલે કે આ ધાતુઓ દરેક મોટા કામમાં ઉપયોગ થાય છે. આખી દુનિયામાં આ ધાતુઓ મેળવવાની દોડધામ ચાલી રહી છે. દરેક દેશ ઇચ્છે છે કે આનો સ્ટોક હોય જેથી તે આગળ રહી શકે. અમેરિકાના રાષ્ટ્રપતિ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પે પણ આ ધાતુઓ પર ખાસ ધ્યાન આપ્યું છે. તેમણે યુક્રેન સાથે ડીલ કરવાની વાત કરી, જેથી ત્યાંથી આ ધાતુઓ મેળવી શકાય. આ ડીલ રશિયા સાથેના સંઘર્ષનો અંત લાવવા પર શરત પર હતી. આ દર્શાવે છે કે આ ધાતુઓ કેટલી મોટી ભૂમિકા ભજવે છે.

એપલ, સોની, સેમસંગ, ટેસ્લા, લોકહીડ માર્ટિન અને બોઇંગ જેવી મોટી-મોટી કંપનીઓ પણ આ ધાતુઓ પર આધાર રાખે છે. આ ધાતુઓ ફોન, ગાડીઓ, વિમાન અને અન્ય વસ્તુઓ બનાવવામાં કામ આવે  છે. જો તેનો પુરવઠો બંધ થઈ જાય, તો આ કંપનીઓને ભારે નુકસાન થઈ શકે છે.

ચીન આ દુર્લભ ધાતુઓનો સૌથી મોટો ઉત્પાદક દેશ છે. 2024માં તેણે 2,70,0000 ટન ધાતુઓનું ઉત્પાદન કર્યું. આ ખૂબ જ મોટી માત્રા છે. બીજી તરફ, અમેરિકાએ માત્ર 45,000 ટન ઉત્પાદન કર્યું. એટલે કે ચીનનું ઉત્પાદન અમેરિકા કરતા 5 ગણું વધારે છે. ગયા વર્ષે, વિશ્વમાં જેટલી પર દુર્લભ ધાતુઓ બની, તેનો 70 ટકા ચીનમાંથી આવ્યા હતા. આ આંકડો યુએસ જિયોલોજિકલ સર્વેના અહેવાલમાંથી લેવામાં આવ્યો છે.

ચીન ન માત્ર આ ધાતુઓનું ઉત્પાદન કરે છે, પરંતુ તેને સમગ્ર વિશ્વમાં વેચે છે. અમેરિકા પોતાની જરૂરિયાતનો  70 ટકા હિસ્સો ચીન પાસેથી મેળવે છે. બાકીનો હિસ્સો મલેશિયા, જાપાન અને એસ્ટોનિયા જેવા દેશોમાંથી આવે છે. વર્ષ 2024માં, અમેરિકાએ આ ધાતુઓની 170 મિલિયન ડોલરની આયાત કરી હતી. આ જાણકારી યુએસ જિયોલોજિકલ સર્વેના જાન્યુઆરી 2025ના અહેવાલમાં આપવામાં આવી છે.

ચીન ઉપરાંત, કેટલાક અન્ય દેશો પણ આ ધાતુઓનું ઉત્પાદન કરે છે, પરંતુ તેમનું પ્રમાણ ખૂબ ઓછું છે. 2024માં, ભારતે 2900 ટન દુર્લભ ધાતુઓનું ઉત્પાદન કર્યું હતું. ઓસ્ટ્રેલિયા અને થાઇલેન્ડે 13,000-13000 ટન ઉત્પાદન કર્યું. ચીનની સરખામણીમાં આ ખૂબ ઓછું છે. આ ધાતુઓનું ભારતમાં પણ ખનન થાય છે, પરંતુ તેમની માત્રા ખૂબ ઓછી છે.

અમેરિકાએ 2020-2023 સુધી તેની જરૂરિયાતોનો 70 ટકા હિસ્સો ચીન પાસેથી લીધો. ત્યારબાદ મલેશિયા પાસેથી 13 ટકા, જાપાન પાસેથી 6 ટકા અને એસ્ટોનિયા પાસેથી 5 ટકા હિસ્સો આવ્યો. બાકીના 6 ટકા અન્ય દેશો પાસેથી લેવામાં આવ્યો. પરંતુ હવે ચીનના પ્રતિબંધ બાદ અમેરિકા અને અન્ય દેશોને મુશ્કેલીઓનો સામનો કરવો પડી શકે છે.

ચીનનું આ પગલું ખૂબ મોટું છે. આ ધાતુઓ આપણા જીવનનો એક ભાગ છે. તેના વિના, ફોન, વાહનો, બલ્બ, વિમાન અને દવાઓનું ઉત્પાદન કરવું મુશ્કેલ બની જશે. આ ધાતુઓની નિકાસ પર પ્રતિબંધના માધ્યમથી  ચીને પોતાની તાકાત બતાવવાનો પ્રયાસ કર્યો છે કે તે દુનિયાને પોતાની શરતો પર ચલાવી શકે છે. આ વેપાર યુદ્ધની એક નવી રીત છે. જો અન્ય દેશોએ જલદી જ આ ધાતુઓ માટે વૈકલ્પિક રસ્તો ન શોધ્યો તો ઘણા ઉદ્યોગો પર અસર પડશે. ભારત જેવા દેશો માટે પણ આ એક તક બની શકે છે. જો આપણે ખનન વધારીશું, તો આપણે વિશ્વમાં આપણું સ્થાન બનાવી શકીએ છીએ. પરંતુ હાલ પૂરતું, ચીનનું વર્ચસ્વ સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. આગામી દિવસોમાં જોવાનું એ રહેશે કે દુનિયા આ પડકારનો કેવી રીતે સામનો કરે છે.